Hej kolęda, kolęda! Skąd się wzięła i o czym śpiewa

Pierwsze kolędy i pastorałki śpiewane po polsku powstały na początku XV w. i były przekładami kolęd czeskich. Najstarszy tekst pochodzenia bezsprzecznie polskiego to „Zdrow bądź Krolu Anjelski" z 1424 r.

Zbiory kolęd zaczęto wydawać drukiem dopiero w drugiej połowie XIX w. wraz z wynalezieniem rotacyjnej maszyny drukarskiej. Wtedy druk potaniał i dostęp do publikacji się zdemokratyzował. Tanie zbiory nut były szalenie popularne. Wydanie bożonarodzeniowe miały często nastrojowe okładki w kolorze, a czasem nawet ilustracje wewnątrz zbioru. 

Motyw narodzenia Chrystusa dominuje w kolędach, co nie dziwi, bo przecież te pieśni pobożne powstawały na chwałę Pana, który właśnie się narodził. 

Słowa kolędy "Anioł pasterzom mówił" pochodzą z XVI wieku i są przekładem fragmentu łacińskiego utworu średniowiecznego na Boże Narodzenie Dies est laetitiae (Angelus pastoribus). W Rękopisie kórnickim (1551–1555) znajduje się siedem zwrotek bez zapisu melodii.

Sama melodia zachowała się w tabulaturze organowej z II połowy XVII wieku. Dokładny zapis nutowy zamieścił dopiero Mioduszewski w swoim zbiorze Śpiewnik kościelny, czyli pieśni nabożne z melodiami w Kościele katolickim używane z 1838 roku.

W grupie kolędników obok postaci pastuszków, nie może zabraknąć Śmierci, a także diabłów i aniołów, a nawet postaci symbolizujących władzę, jak żołnierze lub żandarmi. Czasem występują również osoby przebrane za przedstawicieli innych zawodów: kominiarze, piekarze, czy lekarze. 

Na przełomie XIX i XX w. narodził się zwyczaj chodzenia kolędników, w Krakowie zwanych „Herodami”. Co ciekawe w regionie tym, kolędnikami mogli być tylko mężczyźni i chłopcy. 

Kolędowania wydaje się jednak zwyczajem starszym od kolędy. Prawdopodobnie jeszcze w epoce prasłowiańskiej przebierańcy z wesołą pieśnią i dobrą nowiną odwiedzali gospodarzy w trakcie tzw. Wielkich Godów, zwanych również Szczodrymi. Stąd w grupie kolędników mieszanina dawnych wierzeń z chrześcijańskimi np. symbolizujące przyszły urodzaj turoń, koza lub konik.

W 1897 r. Georg Weber, kapelmistrz katedralny z Mainz, napisał o kolędzie „Cicha noc”, że pod względem estetycznym jest… mniej niż mierna. Jednak ta "mierna" kolęda początkowo napisana na głos męski i gitarę, stała się ponadczasowym przebojem, który każdego roku roztkliwia kolejne pokolenia. 

Kolęda zawsze mówi o narodzeniu Jezusa z Nazaretu i nieodmiennie jest pieśnią religijną: mniej udramatyzowaną i znacznie bardziej oficjalną niż pasterki, które swoją nazwę zawdzięczają rozśpiewanym pasterzom.

Czasem trudno odróżnić kolędę od pastorałki. Kolędy to „oficjalne” pieśni kościelne sławiące Boże Narodzenie. Pastorałki to pieśni, ale i piosenki nawiązujące do tradycji bożonarodzeniowej, które w przeciwieństwie do kolęd, którym Kościół wyznaczył czasowe ramy, można śpiewać kiedy tylko poczuje się świąteczny nastrój. Bo właśnie wokół nastroju i zwyczajów „drepczą” pastorałki.

Sacrum i patriotyzm przenikają się w polskich kolędach. Należą do nich „Hymn do Boga” z roku 1830, śpiewany na melodię „Bóg się rodzi”, w którym żywe jest doświadczenie powstania listopadowego. „Twórco Świata! – krzyczy kolęda - przed Twym tronem Lud polski z pokorą staje i z czołem w ziemię schylonym hołd Ci winny z czcią oddaje”. A dalej: „Z miłym dziś wolności znakiem błagamy u Twego Tronu, by Polak był znów Polakiem od kolebki aż do zgonu”.

Gwiazdor dzierżący nowonarodzone Słońce w grupie kolędników symbolizuje nadejście lepszych czasów. 

Gloria in excelsis Deo (w skrócie Gloria; łac. „Chwała na wysokości Bogu”), w protestantyzmie i anglikanizmie znana też jako Większa doksologia to jeden z chrześcijańskich śpiewów liturgicznych, stanowiący m.in. jedną z części stałych katolickiej mszy świętej oraz nabożeństw niektórych kościołów protestanckich (m.in. luterańskiego). 

W okresie międzywojennym w ceremonialny kształt świąt wpisało się śpiewanie kolęd przy akompaniamencie mandoliny. W miejskim folklorze Warszawy pojawiły się wtedy kolędy przaśne i nieodświętne. Taką była śpiewana po knajpach i wyszynkach, a jakże - do „Wśród nocnej ciszy”: „Rzeźnik w święta się upije. Nosem w rynsztoku zaryje. Za ludzką krzywdę”.

Polskie kolędy trzymały się z daleka od wielkich dylematów. Zamiast tego drążyły temat stajenki, która raz była „licha”, innym razem „światłem promieniejąca”, jeszcze gdzie indziej „bydlęca, a przewspaniała”. Z polskich kolęd można nie tylko dowiedzieć się jak truchlała moc gdy rodził się Bóg, ale i odczytać naszą pastorałkową, nieoficjalną historię.