Polska wieś w czasach Znachora

W połowie lat 20., dochody chłopów były na poziomie niewykwalifikowanego pracownika fizycznego w handlu i rzemiośle w mieście. Wystarczało to zaledwie na wyżywienie i zakup odzieży. Wszystko inne wymagało dodatkowych zarobków.

Sytuacja chłopów powoli się poprawiała i w 1929 roku przeciętny dochód drobnego rolnika osiągnął 525 złotych. Jednak zaraz potem rozpoczął się wielki kryzys i poziom dochodów spadł przynajmniej o połowę. Jednocześnie radykalnemu ograniczeniu uległy możliwości znalezienia pracy poza gospodarstwem.

W latach 1921-1930 co roku rodziło się 500 tys. dzieci, ten gigantyczny przyrost naturalny pogarszał sytuację wsi. W 1935 ekonomiści oceniali, że z punktu widzenia produkcji na wsi zbywało od 5-6 mln ludzi. Ludzi którzy nie mogli utrzymać się z pracy na roli, ani znaleźć zajęcia poza rolnictwem.

Pierwszy w Niepodległej spis powszechny przeprowadzono w 1921 r. Propagandowe zdjęcie, które publikujemy miało zachęcać do udziału w spisie, ale w rzeczywistości co trzeci obywatel Polski mógł wypełnić arkusze sam. Z danych spisu wynika, że w miastach co druga kobieta była analfabetką (21,7 proc.), natomiast na wsi praktycznie co druga (42,5 proc.). Wśród mężczyzn sytuacja nie była wiele lepsza. W miastach niepiśmiennych było 17,3 proc., a na wsi 36,8 proc. Największy odsetek Polaków nieumiejących pisać oraz czytać zamieszkiwał wschodnie województwa II Rzeczpospolitej. 

Na zdjęciu: Władysław Reymont w rozmowie ze Stanisławem Grabskim, ministrem wyznań religijnych i oświecenia publicznego, z prawej Wincenty Witos, podczas Uroczystości Reymontowskich w Wierzchosławicach w 1925.
„Okropne! Nagroda Nobla, pieniądze, sława wszechświatowa i człowiek, który bez zmęczenia wielkiego nie potrafi się rozebrać. To istna ironia życia. Urągliwa i prawdziwie szatańska” – tak noblista skomentował wyróżnienie w liście do przyjaciela. Nobel dla Reymonta w 1924 był ukoronowaniem twórczości pisarza. Lecz od czasów opisanych w czterotomowej powieści do II RP niewiele zmieniło się w życiu tej najliczniejszej warstwy społecznej. 

W okresie wielkiego kryzysu 1929-1935 sytuacja chłopów bardzo się pogorszyła. Ceny produktów rolnych spadły do rekordowo niskiego poziomu, mimo to bezrobotne, głodujące miasta nie były w stanie kupić tych produktów. W rezultacie, wielu chłopów znalazło się na skraju ubóstwa. Cukier stał się synonimem zasobności, na którą zwykłych ludzi nie stać. Wiejskie dzieci cukierki widziały tylko na targu i to z daleka. 

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku, władze polskie stanęły przed wyzwaniem integracji ziem wschodnich, które przez wieki znajdowały się pod panowaniem rosyjskim lub austriackim. W tych regionach większość ludności stanowili Ukraińcy i Białorusini, którzy mieli własne języki, kulturę i tradycje.

Władze polskie, złożone głównie z Polaków, często nie dostrzegały lub ignorowały różnice etniczne i kulturowe wschodnich regionów. W rezultacie, aparat urzędniczy, który został tam zainstalowany, często był dyskryminujący wobec mniejszości narodowych. W województwie wołyńskim – w którym etniczni Polacy stanowili 20 proc. ludności – w 1923 r. na 283 urzędników 274 było narodowości polskiej...

Dodatkowo, władze polskie często traktowały wschodnie regiony jako prowincję, która powinna zostać polonizowana. Ta polityka spotkała się z oporem ze strony ludności ukraińskiej i białoruskiej, co doprowadziło do wzrostu napięć etnicznych.

Przytłaczająca większość domów była drewniana i kryta słomą. Domy łatwo ulegały pożarom.

Ponad połowa domów na wsi miała tylko jedną izbę – z glinianą podłogą i zabitymi deskami oknami. W tej samej izbie mieszkało zazwyczaj pięć osób i zwierzęta gospodarskie.

Zaledwie 2 proc. domów na wsi miało bieżącą wodę. Dobrze jeśli studnia była na podwórku, bo w wielu hutorach na wschodzie Polski po wodę trzeba było chodzić do wspólnego dla całej miejscowości studni, a czasem taka studnia była jedna na dwie lub trzy wsie. 

Pranie najczęściej robiło się w rzece. Tradycyjną metodą moczenia, nacierania mydłem i bicia kijanką. 

W 1938 publicysta Antoni Słonimski pisał: „Przeciętny Poleszuk pali łuczywo. Ma on na sobie baranicę, łapcie, kożuch, koszulę, spodnie z samodziału. Jedyną rzeczą, której sam nie wyprodukował, to z carskim jeszcze orzełkiem guzik metalowy, na którym trzymają się portki. Tak wygląda polski konsument". Większość gospodarstw stała się autarkiczna. Hodowano owce na wełnę, uprawiano len i konopie na włókno, które przędzono, a następnie tkano z nich tkaniny na ubrania. Wszystko we własnym zakresie. 

W latach 30., na skutek kryzysu gospodarczego, ceny zapałek gwałtownie wzrosły. W 1928 roku, 100 pudełek zapałek miało równowartość 16 kilogramów żyta. Siedem lat później, w 1935 roku, było to już 78 kilogramów.

W rezultacie, wielu chłopów nie było stać na zakup zapałek. Ci, którzy mogli sobie na to pozwolić, często dzielili zapałki na dwie lub cztery części, aby wystarczyły na dłużej. W przypadku biedniejszych gospodarzy, rozpalanie ognia odbywało się dzięki uprzejmości sąsiedzkiej.

W latach 1920-1939, nieślubne dziecko było postrzegane jako hańba dla rodziny i całej społeczności. Kobieta, która urodziła nieślubne dziecko, była często potępiana przez rodzinę, Kościół i społeczeństwo.

Śmiertelność nieślubnych dzieci była znacznie wyższa niż śmiertelność dzieci urodzonych w małżeństwie. W latach 1920-1939, śmiertelność niemowląt ślubnych w Polsce wynosiła średnio około 10 proc. (na wsi oczywiście wyższa), wśród nieślubnych - aż 50 proc. Bardzo trudno tym ostatnim było dożyć roku.

W 1920 roku wprowadzono ustawę o ochronie dzieci, która zapewniała nieślubnym dzieciom prawo do nauki i opieki zdrowotnej, jednak pomoc państwa była minimalna. W rezultacie, nieślubne dzieci często były narażone na ubóstwo, głód i choroby.

W latach 20. XX wieku, ceny płodów rolnych w Polsce rosły, co przyczyniało się do poprawy sytuacji gospodarczej chłopów. Jednak w latach 30., na skutek kryzysu gospodarczego, ceny płodów rolnych gwałtownie spadły.

W 1928 roku, za kwintal (100 kilogramów) pszenicy chłop inkasował w skupie średnio 47,4 złotego. W 1932 roku, cena ta spadła do 24,6 złotego, a w 1935 roku - do 16,1 złotego.

Ciąża, połóg, czy karmienie piersią nie zwalniały wiejskiej kobiety od prac polowych. Rzadko które gospodarstwo stać było na zatrudnienie pomocy. Wszystko opierało się na rodzinie, jako jedynej sile roboczej. 

W najmniejszych gospodarstwach do 2 ha powierzchni (30 proc.) ziemniaki, kapusta i buraki były podstawowymi produktami żywnościowymi, które zapewniały rodzinom gospodarzy podstawowe potrzeby żywnościowe. Siano było niezbędne dla hodowli bydła, które dostarczało mleka, mięsa i siły pociągowej. Cebula i fasola były dodatkowymi uprawami, które uzupełniały dietę.

Jeśli gruntu było więcej, gospodarze mogli wysiać trochę zboża, które można było sprzedać lub wykorzystać do produkcji chleba i innych produktów zbożowych. Jednak głównym celem uprawy było zaspokojenie własnych potrzeb żywnościowych.

Publikowana fotografia jest pozowana. Kobiety ubrały się nieco lepiej. Jednak w ich stroju zabrakło obuwia. Buty były drogie, dla większości mieszkańców wsi za drogie. Kobiety i dzieci zazwyczaj przez większą część roku chodziły boso. 

W 1928 roku, chłop, który chciał kupić nowe kamasze (sznurowane półbuty za kostkę), musiał sprzedać 99 kilogramów żyta. W 1935 roku, cena żyta spadła o około 60%, a podatki wzrosły o około 100%. W rezultacie, aby kupić nowe kamasze w 1935 roku, chłop musiał sprzedać już 205 kilogramów żyta.

W latach 20. XX wieku, podatki nakładane na chłopów w Polsce były stosunkowo niskie. Jednak w latach 30., na skutek kryzysu gospodarczego, rząd polski zmuszony był do zwiększenia dochodów budżetowych. W rezultacie, podatki nakładane na chłopów pozostały na niezmienionym poziomie, podczas gdy ich dochody gwałtownie spadły.

W 1928/29 roku, udział podatków w ogólnych wydatkach pracujących na roli wynosił 12,9%. W 1932/33 roku, udział ten wzrósł do 22,3%, a w 1935/36 roku - do 25,9%.

Ten wzrost obciążeń podatkowych miał poważne konsekwencje dla chłopów. Zmniejszone dochody utrudniały im prowadzenie gospodarstw i utrzymanie rodzin. W rezultacie, wielu chłopów popadło w ubóstwo i zadłużenie.

W okresie międzywojennym, nauka na wsi była powszechna, ale nie dla wszystkich. W 1931 roku, 90% dzieci w wieku 7-14 lat uczęszczało do szkoły. Jednak wśród dzieci z biednych rodzin, odsetek ten był znacznie niższy.

Dzieci na wsi często były zmuszane do pracy w gospodarstwie od najmłodszych lat. Musiały pomagać rodzicom w pracach polowych, w domu i przy zwierzętach. Praca ta była często ciężka i niebezpieczna.

W 1928 roku, utworzono Fundusz Wychowania Dzieci Wiejskich, który finansował tworzenie szkół, ochronek i innych instytucji opiekuńczych. Jednak środki z funduszu były niewystarczające, aby zaspokoić potrzeby wszystkich dzieci.

Jerzy Michałowski, w swojej książce „Wieś nie ma pracy” wydanej w 1935 r., opisuje sytuację żywnościową na Rzeszowszczyźnie. Według jego obserwacji, cukier na wsi był praktycznie niedostępny. Większość dzieci nie widziała go nawet nigdy, chyba w formie cukierków na odpustach. Sól spożywana była obecnie szarą, nieraz nawet czerwoną bydlęcą.

Na wiosnę, w okresie przednówka, kiedy chłopi nie mieli pieniędzy na zakup żywności, stosowano kilkakrotne gotowanie ziemniaków w tej samej osolonej wodzie. Poza tym niektórzy chłopi wygotowywują beczki po śledziach i tak otrzymany wywar dodawali „do smaku”.

Polska wieś lat 20. i 30. XX w. była niejednorodna. Im dalej na wschód, tym kultura rolna była niższa. Brakowało mechanizacji, nawożenia, wydajniejszych nasion i rozsad roślin oraz ras zwierząt. Średnie plony z hektara były na zachodzie Polski były o ponad połowę wyższe niż na wschodzie – 20 cetnarów, a na wschodzie około 12 centnarów z hektara. Przeciętna krowa w Poznańskiem dawała około 700 litrów mleka rocznie, a na Polesiu około 200 litrów mleka rocznie.