Mikołajki - historia tradycji obdarowywania się prezentami

Spis treści

1. Święty Mikołaj z Miry - człowiek, który inspiruje od wieków
2. Narodziny tradycji mikołajkowej
3. Tradycyjne zwyczaje mikołajkowe
4. Współczesne oblicze mikołajek
5. Mikołajki w różnych krajach

Mikołajki, obchodzone 6 grudnia, przetrwały do dziś jako radosny dzień, w którym nie tylko dzieci znajdują drobne upominki w butach lub pod poduszką.

W naszym cyklu Super Historia z Super Expressem zapraszamy Cię do fascynującej podróży w czasie, by poznać historię mikołajek, czyli zwyczaju obdarowywania się prezentami. 

Święty Mikołaj z Miry - człowiek, który inspiruje od wieków

Historyczny święty Mikołaj żył na przełomie III i IV wieku naszej ery. Urodził się w Patarze, w dzisiejszej Turcji, a później został biskupem Miry. Choć jego postać owiana jest wieloma legendami, a pierwsze pewne źródła historyczne pojawiają się dopiero w VI wieku, jego wpływ na kulturę chrześcijańską jest niepodważalny.

Według przekazów, Mikołaj pochodził z zamożnej rodziny, jednak po śmierci rodziców rozdał cały swój majątek potrzebującym. Zasłynął z niezwykłej pobożności i działalności charytatywnej. Jako biskup Miry aktywnie zwalczał pogaństwo i występował przeciwko arianom. Niektóre źródła wskazują, że brał udział w przełomowym soborze nicejskim w 325 roku, choć brak na to jednoznacznych dowodów.

Pierwsze wiarygodne informacje o świętym Mikołaju pochodzą z dzieła "Praxis de Stratelatis" z VI wieku, gdzie opisano, jak uratował życie sześciu żołnierzy cesarza Konstantyna Wielkiego. Późniejsze przekazy hagiograficzne znacząco wzbogaciły jego żywot o kolejne cuda i dobre uczynki. Prawdopodobnie zmarł 6 grudnia około 345 lub 352 roku. Jego doczesne szczątki spoczywają obecnie w bazylice w Bari we Włoszech, dokąd zostały przeniesione w 1087 roku z Miry przez kupców obawiających się tureckiego najazdu.

Narodziny tradycji mikołajkowej

Zwyczaj obdarowywania się prezentami w dzień św. Mikołaja ma prawie 900-letnią tradycję. Pierwsze udokumentowane przypadki tej praktyki pochodzą z XII-wiecznej Francji, gdzie siostry zakonne, wzorując się na postaci świętego Mikołaja, rozdawały prezenty dzieciom z najbiedniejszych rodzin.

Ta piękna tradycja szybko rozprzestrzeniła się po całej średniowiecznej Europie. W klasztorach i przytułkach organizowano specjalne uroczystości, podczas których rozdawano dzieciom nie tylko słodycze i zabawki, ale także ciepłe ubrania i żywność. W zamożniejszych domach rodzice wkładali dzieciom do butów lub skarpet drobne upominki, często były to orzechy, jabłka i pierniki.

Szczególnie interesujący rozwój tradycji mikołajkowej można było obserwować w średniowiecznych miastach hanzeatyckich, gdzie święty Mikołaj stał się patronem żeglarzy i kupców. W portowych miastach organizowano specjalne jarmarki mikołajkowe, na których handlowano prezentami i przysmakami. Z tego okresu pochodzi również zwyczaj wypiekania specjalnych pierników i ciastek w kształcie postaci świętego Mikołaja.

W Polsce tradycja mikołajkowa pojawiła się wraz z chrześcijaństwem, ale szczególny rozkwit przeżywała w okresie późnego średniowiecza. W kronikach i zapiskach z XV i XVI wieku można znaleźć wzmianki o organizowaniu w dniu świętego Mikołaja specjalnych festynów i zabaw dla dzieci, podczas których rozdawano upominki.

Tradycyjne zwyczaje mikołajkowe

Przez wieki wykształciło się wiele zwyczajów związanych z mikołajkami. Jednym z najstarszych, praktykowanym do dziś, jest wystawianie butów lub wieszanie skarpet. W różnych regionach Europy rozwinęły się lokalne warianty tego zwyczaju - w niektórych miejscach dzieci wystawiały talerze lub specjalne koszyczki.

Już w średniowieczu popularne było również przebieranie się za świętego Mikołaja. Tradycyjnie przedstawiano go jako dostojnego biskupa w długiej szacie, z pastorałem w ręku i mitrą na głowie. Towarzyszył mu często anioł zapisujący dobre uczynki dzieci oraz pomocnik niosący worek z prezentami.

W niektórych regionach wykształcił się zwyczaj pisania listów do świętego Mikołaja. Dzieci wymieniały w nich swoje dobre uczynki i prosiły o konkretne prezenty. Listy te często były uroczyście odczytywane podczas rodzinnych spotkań w wigilię św. Mikołaja.

Współczesne oblicze mikołajek

Dzisiejsze mikołajki zachowały wiele elementów dawnej tradycji, choć nieuniknione zmiany kulturowe wpłynęły na sposób ich celebrowania. W wielu domach kultywuje się zwyczaj nocnych odwiedzin świętego Mikołaja, który zostawia prezenty w przygotowanych wcześniej skarpetach lub butach. Szczególnie uroczyście świętuje się mikołajki w przedszkolach i szkołach, gdzie organizowane są specjalne przedstawienia i spotkania.

Współczesna tradycja mikołajkowa łączy w sobie elementy religijne z świeckimi. W kościołach odprawiane są uroczyste msze ku czci świętego Mikołaja, a jednocześnie w centrach handlowych i na miejskich rynkach organizowane są festyny i kiermasze mikołajkowe. W wielu miejscach organizuje się również akcje charytatywne nawiązujące do pierwotnej idei mikołajkowego obdarowywania potrzebujących.

Mikołajki, mimo różnic w sposobie świętowania w poszczególnych krajach, niezmiennie pozostają dniem radości i bezinteresownego dzielenia się dobrem. Ta wielowiekowa tradycja, wywodząca się od biskupa z Miry, wciąż przypomina nam, że największą wartością jest nie sam prezent, lecz pamięć o innych i chęć sprawiania im radości.

Mikołajki w różnych krajach

• Tradycje mikołajkowe przybierają różnorodne formy w zależności od kraju i regionu. W Holandii Sinterklaas przypływa statkiem z Hiszpanii w połowie listopada i jeździ na białym koniu, rozdając prezenty. Towarzyszy mu pomocnik Zwarte Piet, a kulminacja świętowania następuje 5 grudnia wieczorem. Dzieci wystawiają wtedy swoje buty, wypełnione sianem i marchewką dla konia Sinterklaasa.
• W Niemczech der Heilige Nikolaus odwiedza domy 6 grudnia wcześnie rano. W niektórych regionach, szczególnie w Bawarii i Austrii, towarzyszy mu złowroga postać Krampusa - rogata istota z długim językiem, która straszy niegrzeczne dzieci. W przeddzień święta dzieci czyszczą swoje buty do połysku i ustawiają je przed drzwiami lub przy kominku.
• We Francji Saint Nicolas jest szczególnie czczony w regionie Lotaryngii. Według tradycji podróżuje w towarzystwie Père Fouettard (ojca Chłosty), który podobnie jak Krampus, odpowiada za karanie niegrzecznych dzieci. W wielu francuskich miastach organizowane są parady i festiwale ku czci świętego.
• W krajach skandynawskich tradycja mikołajkowa zlała się częściowo z bożonarodzeniową. W Szwecji prezenty przynosi Jultomten - skrzat przypominający krasnala, natomiast w Danii Julemanden przybywa na saniach ciągniętych przez renifery, co przypomina bardziej bożonarodzeniową tradycję.
• W krajach obrządku prawosławnego i greko-katolickiego postać świętego Mikołaja (Святой Николай) jest głęboko zakorzeniona w tradycji religijnej. Jest on jednym z najbardziej czczonych świętych, a jego święto obchodzone jest 19 grudnia (według kalendarza juliańskiego).
• W Czechach i na Słowacji Svatý Mikuláš chodzi w towarzystwie anioła i czarta. Zatrzymuje dzieci na ulicy i pyta je o ich zachowanie w minionym roku. Grzeczne dzieci otrzymują słodycze od anioła, a niegrzecznym czart wręcza ziemniaki lub węgiel.