Centralny Okręg Przemysłowy – ile kosztowała II RP modernizacja polskiej gospodarki?

Spis treści

1. Powstanie idei COP
2. Nowa strategia gospodarcza
3. Rozbudowa armii a rola COP-u
4. Decyzja o budowie COP-u
5. Struktura i lokalizacja COP-u
6. Czynniki wpływające na lokalizację COP-u
7. Ile kosztowała realizacja COP-u
8. Lista zrealizowanych inwestycji

W ramach cyklu Super Historia z Super Expressem zapraszamy Cię do fascynującej podróży w czasie, by poznać historię największego placu budowy II Rzeczypospolitej – Centralnego Okręgu Przemysłowego.

Powstanie idei COP

Centralny Okręg Przemysłowy (COP) stał się zwieńczeniem kilkunastoletnich starań Polski o odbudowę i rozwój gospodarczy, mający na celu modernizację kraju po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku. Pierwsza koncepcja powołania przemysłowego okręgu, zwanego „trójkątem bezpieczeństwa”, została przedstawiona już w 1921 roku przez Kazimierza Sosnkowskiego, ówczesnego ministra spraw wojskowych. Jego wizja polegała na skoncentrowaniu inwestycji przemysłowych w widłach Wisły i Sanu – centralnym obszarze ówczesnej Polski, który miał strategiczne znaczenie zarówno pod względem gospodarczym, jak i militarnym. Takie rozmieszczenie przemysłu pozwalałoby na szybki rozwój infrastruktury, a jednocześnie dawało możliwość obrony w razie zagrożenia.

Pomysł ten zyskał pewne poparcie, jednak przez długie lata pozostawał jedynie teoretycznym założeniem. Dopiero w 1928 roku, gdy prezydent Ignacy Mościcki podpisał rozporządzenie, które przewidywało ulgi podatkowe dla potencjalnych prywatnych inwestorów, koncepcja okręgu przemysłowego zaczęła się materializować. Niestety, ze względu na światowy kryzys gospodarczy, który dotknął Polskę na początku lat 30., realizacja tego projektu została na kilka lat zawieszona.

Nowa strategia gospodarcza

Kiedy Polska zaczęła powoli wychodzić z recesji, rząd ponownie skierował uwagę na potrzebę uprzemysłowienia kraju. W 1935 roku w Ministerstwie Skarbu powołano Biuro Planowania Krajowego, które miało za zadanie opracowanie strategii mającej na celu uzdrowienie polskiej gospodarki. Założenia polityki interwencjonizmu państwowego miały być kluczem do odbudowy kraju i zapobiegania podobnym kryzysom w przyszłości. Ważnym elementem tej polityki był plan budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego, który miał na celu szybki rozwój przemysłowy Polski, zmniejszenie bezrobocia, przeludnienia na wsi oraz wzmocnienie obronności kraju.

Od lipca 1936 roku wdrażano w życie czteroletni plan inwestycyjny, który przewidywał przeznaczenie z budżetu państwa sumy od 1,65 mld do 1,80 mld złotych na rozwój przemysłu. Największe nakłady zaplanowano na ostatni, czwarty rok planu – miały one wynosić 590 mln złotych. Co istotne, fundusze te miały pochodzić z różnych źródeł, m.in. z Funduszu Pracy, lokat oszczędnościowych i ubezpieczeniowych w instytucjach państwowych, a także z pożyczek wewnętrznych i zysków przedsiębiorstw państwowych. W planach była także współpraca z sektorem prywatnym, który mógł skorzystać na ulgach podatkowych.

Rozbudowa armii a rola COP-u

Równolegle z inwestycjami gospodarczymi, od 1936 roku Sztab Główny Wojska Polskiego oraz Ministerstwo Spraw Wojskowych wdrażały sześcioletni projekt modernizacji i rozbudowy armii. Plan ten miał na celu wzmocnienie potencjału obronnego kraju, a jego realizacja miała pochłonąć 4,76 mld złotych. Koszty te, z powodu trudności finansowych, sukcesywnie obniżano, jednak wciąż stanowiły one poważne obciążenie dla budżetu państwa. Kluczowym elementem tego planu była budowa COP-u, który miał pełnić także funkcję wspierającą modernizację armii.

Jednym z ważnych elementów militarnej strategii była budowa zakładów przemysłowych związanych z produkcją wojskową oraz rozwój infrastruktury, w tym dróg, mostów, linii kolejowych i energetycznych. Inwestycje te miały służyć nie tylko celom obronnym, ale również poprawie ogólnej kondycji gospodarczej kraju, co miało wzmocnić zaufanie społeczne do władzy państwowej.

Decyzja o budowie COP-u

Ostateczną decyzję o rozpoczęciu budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego podjęto 5 lutego 1937 roku na posiedzeniu Komisji Budżetowej Sejmu. Wówczas to minister skarbu i wicepremier Eugeniusz Kwiatkowski przedstawił szczegółowy plan inwestycji, podkreślając, że rozwój przemysłu w centralnej Polsce jest kluczowy zarówno z punktu widzenia gospodarki, jak i obronności kraju. Kwiatkowski stwierdził, że "pierwsze zręby rozbudowania przemysłu w tym okręgu – przemysłu związanego z celami obrony państwa, rozbudowaniem dróg komunikacyjnych, uregulowaniem rzek, z doprowadzeniem i rozprowadzeniem gazu ziemnego i energii elektrycznej, muszą pochłonąć sumę ok. 3 mld złotych".

Wiosną 1937 roku, dzięki pożyczce od Francji w wysokości 2,06 mld franków, nakłady na gospodarkę zwiększono z 1,80 mld do 2,40 mld zł, z czego aż 25 proc. miano przeznaczyć na rozwój Centralnego Okręgu Przemysłowego.

Struktura i lokalizacja COP-u

Centralny Okręg Przemysłowy został podzielony na trzy regiony, z których każdy specjalizował się w różnych gałęziach przemysłu, zależnie od specyfiki terytorium. Region surowcowy (A) obejmował Wyżynę Małopolską, czyli region kielecko-radomski, i koncentrował się na wydobyciu i przetwarzaniu surowców mineralnych. Region aprowizacyjny (B), położony na Wyżynie Lubelskiej, zwany regionem lubelskim, skupiał się na produkcji żywności i materiałów potrzebnych dla gospodarki. Natomiast region przemysłu przetwórczego (C) obejmował Nizinę Sandomierską, Pogórze, Beskidy i część Wyżyny Małopolskiej (region sandomierski), i to tutaj skoncentrowano przemysł ciężki oraz zbrojeniowy.

Całkowity obszar COP-u wynosił 59 951 km², co stanowiło 15,4% ówczesnego terytorium Polski. Zamieszkiwało go około 5,6 mln ludzi, czyli 18% ówczesnej populacji kraju. Dominowała tam ludność wiejska, która stanowiła 86,3% mieszkańców, co odzwierciedlało niski poziom urbanizacji regionu.

Czynniki wpływające na lokalizację COP-u

Decyzja o lokalizacji COP-u w centralnej Polsce, w obrębie trójkąta Warszawa-Kraków-Lwów, była podyktowana kilkoma ważnymi czynnikami. Istotne znaczenie miały kryteria surowcowe – na terenie COP-u znajdowały się bogate złoża kamienia, rud żelaza, glin ceramicznych, piasków kwarcowych, wapieni, dolomitów i fosforytów. Równie ważne były czynniki energetyczne – stosunkowo blisko znajdowały się źródła energii, takie jak siłownie wodne, złoża węgla brunatnego, ropy naftowej i gazu ziemnego.

COP miał również odpowiadać na problem przeludnienia wsi i bezrobocia, które dotykało dużą część polskiego społeczeństwa. Rozwój przemysłu w tym regionie miał na celu stworzenie nowych miejsc pracy i poprawę warunków życia ludności.

Ile kosztowała realizacja COP-u

Plan inwestycyjny przewidziany na lata 1936–1939 został zrealizowany szybciej niż planowano. Do marca 1939 roku na inwestycje publiczne wydano, według różnych szacunków, od 2,4 do 2,8 mld złotych, z czego większość pochodziła ze środków Skarbu Państwa. Największe fundusze przeznaczono na rozwój infrastruktury technicznej, takiej jak koleje, drogi, linie energetyczne i rurociągi, co było niezbędne do przygotowania obszaru COP-u pod produkcję zbrojeniową.

Rozwój polskich inwestycji w COP został przerwany przez wybuch II wojny światowej, kiedy to Niemcy przejęli kontrolę nad okręgiem i wykorzystali go dla potrzeb własnego przemysłu. W latach 1947-1949, w ramach planu trzyletniego, większość zakładów została odbudowana lub ponownie uruchomiona. W czasach PRL-u COP stał się kluczowym elementem gospodarki centralnie planowanej. Po transformacji ustrojowej wiele zakładów nadal funkcjonuje do dziś.

Lista zrealizowanych inwestycji

W ramach inwestycji COP powstały lub zostały rozbudowane następujące zakłady przemysłowe:

• Zakłady Południowe ( w tym Huta Stalowa Wola) pod Rozwadowem i miasto Stalowa Wola;
• Państwowe Zakłady Lotnicze (PZL) w Mielcu;
• Filia Zakładów Cegielskiego – Zelmer w Rzeszowie;
• Fabryka silników w Radomiu (dla PZL);
• Fabryka Gum Jezdnych „Stomil” w Dębicy;
• Wytwórnia Amunicji w Dębie;
• Fabryka Samochodów Ciężarowych w Lublinie (powojenna Lubelska Fabryka Samochodów Ciężarowych);
• Zakłady Chemiczne w Nowej Sarzynie (obecnie Ciech-Sarzyna SA);
• Państwowa Fabryka Broni w Radomiu (obecnie Fabryka Broni „Łucznik”);
• Zakłady w Starachowicach (od 1924 r. produkujące działa przeciwlotnicze na licencji szwedzkiej firmy Bofors).