Radziwiłłowie: kolosalny majątek i wyjątkowe szaleństwo

Trzy gałęzie rodu Radziwiłłów trzęsły Rzeczpospolitą przez trzy stulecia. Radziwiłłowie zgromadzili największy majątek, sięgali po najwyższe urzędy, a nawet koronę. Nigdy jednak nie zasiedli na tronie króla Polski. Umieli zarówno pomnażać majątek, jak i tracić go z upodobaniem. W GALERII na końcu tekstu znajdziecie poczet Radziwiłłów dziwaków i degeneratów.  

Początki rodu Radziwiłłów 

Protoplastą rodu Radziwiłłów był bojar litewski Ościk z Kiernowa. Zapobiegliwy antenat zgromadził znaczny majątek z nadań wielkiego księcia oraz własnej akcji kolonizacyjnej. Spadkobiercą fortuny był jego syn Radziwiłł Ościkowicz. Od jego imienia wzięło się nazwisko rodzinie. Wnuk Ościka Mikołaj Radziwiłłowicz pomnożył ogromny majątek dzięki bogatemu ożenkowi, nowym nadaniom, zakupom i korzystnym zamianom. Trzej jego synowie podzielili między siebie ojcowski spadek i zapoczątkowali trzy gałęzie rodu Radziwiłłów. Wśród potomków było wielu skrzętnych gospodarzy, zapobiegliwych ciułaczy oraz całkiem sporo utracjuszy. Najpierw przyjrzyjmy się twórcom fortuny i budowniczym potęgi rodu Radziwiłłów. 

Jak wielki był majątek Radziwiłłów? 

Na majątek Radziwiłłów składały się posiadłości ziemskie oraz miasta, należące do trzech latyfundiów. Każde latyfundium było własnością jednej z gałęzi tej rodziny. Już w 1586 r. Radziwiłłowie zawarli porozumienie zwane ordynacją rodową. Nowe prawo zabezpieczało główne dobra przed rozdrobnieniem i przejście w obce ręce. Majątek nie mógł być dzielony. Dziedziczył go najstarszy z synów. W braku innych spadkobierców płci męskiej przechodził w posiadanie krewnych z bocznej linii rodu. Włości objętych ordynacją nie wolno było dawać pod zastaw. Nie wolno było również ich sprzedawać. 

Radziwiłłowie byli posiadaczami jednych z najpiękniejszych pałaców. Można je podziwiać do dzisiaj. W Krakowie należał do nich Pałac „Pod Baranami” i Pałac Zbaraskich. W Warszawie posiadali:

• Pałac Paca,
• Pałac Przebendowskich,
• Pałac Prezydencki,
• Królikarnię
• oraz Pałac Stanisława Wołowskiego.

Do Radziwiłłów należały również pałace w:

• Balicach,
• Białej Podlaskiej,
• Ciszycy,
• Nieborowie,
• Grodnie,
• Antoninie,
• Białokrynicy,
• Rytwianach,
• Starejwsi,
• Wilnie,
• Młochowie. 

Janusz Radziwiłł z Potopu

Janusz Radziwiłł (1612-1655) był księciem na Birżach i Dubinkach.  Hetman wielki litewski  był jedną z najbardziej kontrowersyjnych postaci polskiej historii. Zdolny dowódca wojskowy, zręczny polityk i bezwzględny intrygant. Miał wiele zalet i jedną straszną wadę - był przekonany o swojej wielkości i nieomylności. Faworyzowany przez Władysława IV, spiskował przeciwko jego synowi Janowi Kazimierzowi. 20 października 1655 roku książę Janusz Radziwiłł podpisał układ w Kiejdanach. Jednym z sygnatariuszy był stryjeczny brat księcia  Bogusław Radziwiłł.  Pakt postanawiał, że Jan II Kazimierz Waza zostanie zdetronizowany. Jednocześnie królem Polski zostanie król Szwecji Karol X Gustaw. Historiografia opisuje Janusza Radziwiłła jako postać co najmniej dwuznaczną. Henryk Sienkiewicz w “Potopie” po prostu nazwał go zdrajcą. Sam książę Janusz jeszcze za życia bronił się, że chodziło mu uchronienie Litwy przed zakusami Rosjan. Polska stała nad przepaścią. Litwie groziła aneksja przez obce mocarstwa. 

Dziś trudno określić wielkość majątku i dochodu Janusza Radziwiłła. Wiadomo jednak, że

• z dzierżawy starostwa bystrzyckiego otrzymywał 7750 zł,
• ciwuństwo (rodzaj jednostki administracyjnej) retowskie płaciło kwarty 6328 zł, a hiberny 8524 zł, 
• starostwo kamienieckie płaciło kwarty 7719, a hiberny 6000 zł,
• starostwo wilkijskie 3058 zł, a hiberny 980 zł.

Samego podatku książę Janusz Radziwiłł płacił 17 tys. zł.

W tamtym czasie ludzie najmujący się do pracy zarabiali rocznie:

• nauczyciel domowy  8 zł 80 gr,
• pisarz rady miejskiej 8 zł 40 gr,
• a nocny strażnik 10 zł 50 gr. 

Ile kosztowało Janusza Radziwiłła wojsko?

Ile kosztowało Janusza Radziwiłła wystawienie regimentu piechoty cudzoziemskiej? Czasem nic. Jeśli płacił król. W tym ostatnim przypadku możemy podać dokładne kwoty. 22 marca 1633 r. król Władysław IV wystawił dokument zaciągowy. W dokumencie zezwalał księciu Januszowi Radziwiłłowi, podkomorzemu litewskiemu, na zaciąg tysiąca piechoty cudzoziemskiej oraz dwustu dragonów. Dragoni to formacja piechoty, przemieszczającej się na koniach. Dragoni wyposażeni byli w muszkiety i broń białą. 

Władca chciał, aby pułkownik Radziwiłł najął do służby w szeregach regimentu:

• szlachtę polsko-litewską,
• poddanych królewskich z niższych stanów
• oraz Niemców.

Dla piechura przewidziano żołd miesięczny w wysokości 11 zł. Dla dragona 13 zł. Ponadto dokument gwarantował wypłatę ze skarbu królewskiego 9 zł tytułem zwrotu kosztów podróży do miejsca zbiórki. Taki zwrot miał otrzymać każdy podkomendny Radziwiłła. Władysław IV oczekiwał, że regiment będzie złożony z 5 kompanii po 200 żołnierzy każda. Dla każdej kompanii przewidziano kuchenne, czyli koszty aprowizacji, w wysokości 100 zł.

Radziwiłł - gospodarny zdrajca 

Michał Hieronim Radziwiłł (1744-1831) był synem szalonego Marcina Mikołaja. O szaleństwach ojca zaradnego zdrajcy przeczytasz w GALERII poniżej. Jednocześnie był wychowankiem Michała Kazimierza “Rybeńki”. Był jak na Radziwiłłów niezwykle zaradny i gospodarny. Michał Hieronim posiadał dobra przygodzickie, położone w okolicach Kalisza. Latyfundium składało się z pięciu tzw. kluczy, które obejmowały:

• 22 wsie,
• kilka folwarków i miasteczko Ostrów - ważny wielkopolski ośrodek tkactwa i sukiennictwa,
• 18 największych stawów hodowli ryb o łącznej powierzchni około 700 hektarów.

Tylko majątek przygodzicki przynosił 63 000 złotych rocznie, w tym 16 000 złotych z gospodarki rybnej.  Michał Hieronim słynął z niezwykłej gospodarności. Przez całe życie pomnażał swój majątek. Gospodarzył nowocześnie. Zakładał manufaktury, zaprowadził sprawną administrację. Dorabiał także na boku. Za negocjacje niekorzystnego dla Polski traktatu handlowego z Prusami inkasował tysiąc dukatów miesięcznie. Za poparcie rozbioru Polski otrzymał od Rosji ogromną gratyfikację. Pieniądze wydał na zakup pałacu w Nieborowie wraz z otaczającymi go gruntami. Pałac wkrótce przebudował. Stworzył także manufakturę fajansu. Sfinansował projekt żony na 

Ostatni z wielkich Radziwiłłów

Ostatni książę z rodu Janusz Franciszek Radziwiłł (1880-1967) również posiadał ogromny majątek. Po objęciu rodzinnej schedy w 1926 r. posiadał:

• lasy i tartaki w Cumaniu – 29 000 ha,
• majątek w Szpanowie –  6400 ha,
• majątek w Ołyce – 4600 ha,
• dobra nieborowskie – 3700 ha.

Był także właścicielem pałacu w Warszawie przy ul. Bielańskiej (dzisiaj budynek Muzeum Niepodległości) oraz posiadał liczne udziały w spółkach.

Ród degeneratów?

Czy Radziwiłłowie byli rodem degeneratów? Oczywiście nie. Statystycznie liczba szaleńców i dewiantów wśród Radziwiłłów utrzymuje się w normie. W każdej rodzinie od czasu do czasu pojawia się szalony wujek lub kuzyn przestępca. Jednak ze względu na rozmiar fortuny oczy wszystkich zawsze były zwrócone na Radziwiłłów. Dlatego ich zachowania, również przestępcze, były bardziej widoczne i szerzej omawiane. Fantazja niektórych przedstawicieli rodu Radziwiłłów zapisała się na kartach historii również mniej chlubnymi wyczynami. 

Radziwiłł - szaleniec, dewiant, rozpustnik, pijak? Zobacz GALERIĘ staropolskich degeneratów z rodu Radziwiłłów